Verloop behandeling

Trans personen kunnen een hormonale behandeling krijgen vanaf 16 jaar. De hormoonbehandeling (ter vermannelijking) bestaat uit het toedienen van testosteron. Onder invloed van testosteron zullen geleidelijk aan vrouwelijke (secundaire) geslachtskenmerken afnemen en meer mannelijke (secundaire) geslachtskenmerken ontwikkelen. 

Bij het opstarten van de hormonale behandeling wordt de endocrinoloog (hormoonspecialist) betrokken in de begeleiding van een transitie. De endocrinoloog controleert de huidige hormoonspiegels en begeleidt het maken van correcte en veilige keuzes voor de hormonale behandeling. 

De opvolging van de hormonale behandeling gebeurt drie- tot viermaandelijks in het eerste jaar en om de zes maanden in het tweede jaar. Na eventuele chirurgie worden de controles uitgevoerd op jaarbasis of frequenter op vraag of bij problemen. De controle bestaat uit:

  • Het invullen van een vragenlijst over de medische voorgeschiedenis en huidige behandeling;
  • Het nagaan van het psychosociaal welzijn en seksueel welbevinden; 
  • Een bloedafname; 
  • Een botmeting; 
  • Een meting van de bloeddruk en spierkracht;
  • Algemeen nazicht door de behandelende arts.

 Een hormonale behandeling kan ook worden voorgeschreven door de huisarts, al dan niet in overleg met een endocrinoloog. Gedetailleerde richtlijnen hiervoor zijn raadpleegbaar in de Standards of Care - versie 8 (SOC 8) van WPATH.Externe link  

Welke producten worden gebruikt?

Een testosteron behandeling kan bestaan uit pillen, inspuitingen of een transdermale gel. Een overzicht van de producten op de Belgische markt kan je hier downloadenPDF .

Injecties

Sinds geruime tijd bestaan er testosteronpreparaten die ingespoten kunnen worden. Het product Sustanon wordt om de twee tot drie weken in de spier geïnjecteerd. Er is ook een langwerkende, geleidelijke, inspuitbare vorm van testosteron undecanoaat (Nebido) beschikbaar. Daarvan moeten maar vier injecties per jaar toegediend worden. Je kan hiervoor gratis beroep doen op een (thuis)verpleegkundige of arts. Het wordt niet aangeraden, maar sommige mensen kiezen om het product Sustanon zelf te injecteren. Laat je hiervoor wel altijd bijstaan en opleiden door een ervaren verpleegkundige. De inspuiting met Nebido is een vrij dikke vloeistof en dus geen sinecure, dit laat je sowieso best altijd over aan een verpleegkundige of huisarts. Wanneer je verkeerd injecteert heb je namelijk kans op bloeidingen of infecties. Soms worden er ook nog GnRH analogen ingezet, maar meestal is een testosteron behandeling voldoende om de eigen hormonen te onderdrukken. 

Pilvorm

Testosteron bestaat ook in pilvorm, maar deze preparaten hebben een relatief zwak testosteroneffect en vergen een frequente, dagelijkse inname van vier tot zes pillen. Het is vaak moeilijk om voldoende gemotiveerd te blijven om deze behandeling levenslang vol te houden. Bovendien zijn deze producten sinds kort niet meer verkrijgbaar in België. 

Gel

Testosterongel moet dagelijks worden aangebracht: 1 zakje wordt verdeeld ingesmeerd op beide bovenarmen. 

Effecten

  • Bij het toedienen van testosteron ontstaat na 6 weken tot 3 maanden in de meeste gevallen een onomkeerbare lage(re) stem.
  • De onderhuidse vetverdeling verandert.
  • De huid wordt wat ruwer en vettiger en er kan acne optreden.
  • De menstruatie stopt meestal volledig (*).
  • Het seksueel verlangen neemt toe en de clitoris groeit (in beperkte mate).
  • Ook de spiermassa en -kracht neemt toe.
  • Er treedt na verloop van tijd baardgroei en lichaamsbeharing op (of de lichaamsbeharing neemt toe).
  • Als men hiertoe aanleg heeft, kan er ook verlies van hoofdhaar optreden. De borsten kunnen wat slapper en kleiner lijken. 
  • Sommige personen ervaren ook negatieve psychologische neveneffecten zoals een verhoogde prikkelbaarheid.

De mate waarin en de snelheid waarmee de (nieuwe) secundaire geslachtskenmerken verschijnen, verschilt van persoon tot persoon en is ook genetisch bepaald. De lichaamslengte wordt niet beïnvloed bij volwassen personen. 

(*) De menstruele bloedingen stoppen meestal na enkele maanden testosteronbehandeling. Soms kan er sprake zijn van doorbraakbloedingen. Om de menstruatie tegen te gaan kunnen daarom bijkomend progestagenen worden gebruikt: om de drie maanden wordt dan een langwerkende, inspuitbare vorm van progesteron toegediend (de zogenaamde ‘prikpil’). Een andere optie is om de minipil te nemen op continue basis, dus zonder stopweek. Deze behandeling legt de cyclus (op termijn) stil. Progestagenen zijn niet bij iedereen nodig, omdat testosteronbehandeling op zich ook de menstruatiecyclus stillegt bij de meeste personen. Als de menstruele bloeding tijdens de testosteronbehandeling toch zou doorkomen, wordt de behandeling met progesteron aangevuld. 

Mogelijke bijwerkingen

Er zijn weinig medische tegenindicaties om geen testosteron toe te dienen. Vanaf de leeftijd van ongeveer 16 jaar is een testosteron behandeling mogelijk, en ook als je reeds in de menopauze bent is deze behandeling nog steeds mogelijk. Bij bestaande leverfunctieproblemen is extra voorzichtigheid nodig, omdat levertesten door testosteron verder kunnen stijgen. Ernstig overgewicht, suikerziekte en belangrijke hypercholesterolemie worden best aangepakt voor het opstarten van de testosteron behandeling, met goede opvolging nadien.

Het is belangrijk om het aantal rode bloedcellen op te volgen omdat een te hoge dosis testosteron een te grote aanmaak van rode bloedcellen kan veroorzaken. Dat verhoogt het risico op trombose of bloedklontervorming. Hier wordt extra aandacht aan besteed als er een diagnose is van slaapapnoe. Hormonale behandeling heeft op basis van de huidige medische kennis, in vergelijking met een controle populatie, geen verhoogd risico op overlijden of kanker. 

Tot op heden is er geen enkel medisch argument dat aangeeft dat de hormonale behandeling onderbroken moet worden op hogere leeftijd. Er is ook geen leeftijd waarop wordt aangeraden om de inname van hormonen te stoppen. De testosteron behandeling gaat dus, eenmaal gestart, meestal levenslang verder (tenzij de noden veranderen).  

Opvolging en effecten op de gezondheid

Langetermijn

Er zijn nog geen studies die de langetermijneffecten (40 à 50 jaar) van hormonale behandeling met testosteron op de gezondheid in kaart brachten, omdat de behandeling nog maar relatief kort bestaat. Er zijn wel studies naar middellange termijn effecten. Uit deze studies blijkt dat het een veilige behandeling betreft met positieve gewenste effecten. Op basis van de huidige medische kennis geeft de hormonale behandeling voor trans personen in vergelijking met een controlegroep geen verhoogd risico op versneld overlijden.

Het is echter belangrijk om de hormonale behandeling te volgen zoals die werd voorgeschreven door de endocrinoloog. Deze zorgt ervoor dat de behandeling is afgestemd op de individuele noden en situatie, recent wetenschappelijk onderzoek en internationale richtlijnen voor transgenderzorg (zie Standards of Care - versie 8 (SOC 8) van WPATHExterne link ). Ook na het opstarten van de behandeling blijft regelmatige controle door een arts belangrijk. Dit kan eventueel ook door de huisarts gebeuren, al dan niet in overleg met de endocrinoloog. Zij zullen risicofactoren zoals roken, hoge bloeddruk, botgezondheid of hoge cholesterolwaarden aankaarten. 

Overdosering

Het is belangrijk om de hormoonbehandeling te volgen zoals die werd voorgeschreven door de endocrinoloog. Deze zorgt ervoor dat de behandeling afgestemd is op de individuele situatie en gebaseerd is op internationale richtlijnen en het meest recente wetenschappelijk onderzoek. Ook na het opstarten van de behandeling blijft regelmatige controle door een arts belangrijk. Dit kan eventueel ook door de huisarts gebeuren, al dan niet in overleg met de endocrinoloog. Zij zullen risicofactoren zoals roken, hoge bloeddruk of hoge cholesterolwaarden aankaarten. 

Een overdosering van hormonen kan leiden tot trombose en andere ernstige bijwerkingen. Een hormonale behandeling vergt tijd en geduld. Meer hormonen nemen zorgt niet voor meer effect, maar wel voor meer bijwerkingen als bepaalde dosissen overschreden worden. Wij raden daarom zelfmedicatie en extra hormonen naast de voorgeschreven behandeling heel sterk af. Ook hormonen aankopen via het internet en zonder voorschrift wordt afgeraden. Volg steeds het advies van de arts.

Vruchtbaarheid

Onder invloed van een hormoonbehandeling met testosteron kan op lange termijn verminderde vruchtbaarheid of onvruchtbaarheid optreden. De effecten op vruchtbaarheid variëren echter van individu tot individu. Onlangs heeft Nederlands onderzoek (2024)1 bijvoorbeeld aangetoond dat bij personen die minstens 1 jaar behandeling met testosteron ondergaan, in 33% van de gevallen tekenen van een eisprong (ovulatie) in het eierstokweefsel werden waargenomen. Lees verder op de pagina ‘veilige seksExterne link ’.

Let dus zeker op: testosteron is geen anticonceptiemiddel. Bovendien is het zo dat wanneer je met de testosteron behandeling stopt, de cyclus na enige tijd terug op gang komt (als de baarmoeder en het eierstokweefsel nog aanwezig zijn). Het is pas na het chirurgisch verwijderen van de baarmoeder en het eierstokweefsel (hysterectomie en ovariectomie) dat je definitief onvruchtbaar bent. Daarom is het belangrijk om voor de hormoonbehandeling het onderwerp fertiliteit en vruchtbaarheid te bespreken met de psycholoog/psychiater/seksuoloog en/of endocrinoloog.

Invriezen van eicellen voor het starten van de hormoonbehandeling is mogelijk. Hiervoor dien je wel tijdelijk oestrogenen te krijgen. Een embryo invriezen kan ook als er al zaadcellen beschikbaar zijn van een partner of donor. Als je dat wenst kan er wel ten tijde van de verwijdering van de eierstokken en eileiders ovarieel weefsel worden ingevroren. Dit is echter nog in een experimentele fase. Voor meer informatie hierover kan men terecht bij de endocrinoloog of fertiliteitsarts. 

Bij een zwangerschapswens dient de testosteronbehandeling onderbroken te worden in voorbereiding van de zwangerschap. In geval van een onverwachte zwangerschap terwijl men een behandeling met testosteron volgt, dient deze behandeling onderbroken te worden voor de gezondheid van de foetus. Indien de zwangerschap ongewenst is, kun je een afspraak maken bij een AbortuskliniekExterne link .”

Testosteron behandeling voor non-binaire personen

Ook non-binaire personen (met vrouwelijk toegewezen geboortegeslacht) wensen soms een hormonale behandeling. Sommige non-binaire personen kiezen voor een korte testosteron behandeling om zo bijvoorbeeld stemdaling te krijgen, zonder verdere veranderingen, en bouwen daarna gecontroleerd en onder toezicht van de endocrinoloog de behandeling af.

Andere personen kiezen voor een lage dosis testosteron: voor sommigen enkel als start van de hormoontherapie om daarna op te bouwen, voor anderen als lange termijn keuze. Een lage dosis testosteron zal uiteindelijk tot dezelfde onomkeerbare effecten leiden, enkel gespreid over een langere termijn. Doorkomen van de menstruatie komt vaker voor bij een lage dosis testosteron. Langetermijn effecten van een lage dosis testosteron, inclusief het effect op de fertiliteit, zijn tot op heden nog niet genoeg onderzocht. 

Bij personen die kiezen voor hormonale behandeling zonder verwijdering van baarmoeder of eierstokken wordt een opvolging met beeldvorming geadviseerd. 

Kosten en terugbetaling

Het enige terugbetaalde product in de handel is momenteel Sustanon ®, een inspuitbare vorm van testosteron. In een verpakking zit één ampul, met een werking van twee tot drie weken.

Vroeger moest de endocrinoloog aantonen dat je ofwel een verwijdering van de eierstokken had ondergaan, ofwel dat je een te laag gehalte aan testosteron had (< 300ng/dl). Bij deze laatste optie had je twee labo-uitslagen nodig met een interval van tenminste 15 dagen ertussen. Dit betekende dat de hormoonbehandeling tijdelijk werd stopgezet om een voldoende laag gehalte aan testosteron te kunnen aantonen. Verder moest je ook een officiële aanpassing van je geslachtsregistratie naar man doorgevoerd hebben. 

Sinds 2020 vervallen deze voorwaarden en kan je simpelweg terugbetaling bekomen indien je opgevolgd wordt door een endocrinoloog. Je dient dan een attest te laten invullen en ondertekenen door een specialist (dit moet een endocrinoloog of pediater zijn – dus niet de huisarts). Het document kan je hier downloadenPDF . Ingevuld en ondertekend stuur je het document naar je ziekenfonds. De eerste aanvraag is goed voor ongeveer 12 maanden, daarna kan deze verlengd worden voor 60 maanden. 

Stoppen met testosteron behandeling

Sommige mensen wensen om verschillende redenen de behandeling met testosteron (tijdelijk) te stoppen, bijvoorbeeld in het kader van een kinderwens of detransitie, of omwille van bijwerkingen.

Het stoppen met testosteron wanneer er geen verwijdering van de eierstokken heeft plaatsgevonden levert weinig bijzondere klachten op, omdat de lichaamseigen geslachtshormonen terug overnemen met "vervrouwelijking" als voornaamste gevolg. Stoppen met testosteron betekent echter niet dat de cyclus van oestrogenen onmiddellijk weer op gang komt. Wanneer de eierstokken nog aanwezig zijn, heeft dit ‘slapende’ systeem ongeveer zes weken nodig voor het weer op gang komt. Het is wel zo dat bepaalde effecten van testosteron onomkeerbaar zijn, zoals de verlaging in de stem en lichaamsbeharing. 

Wanneer de eierstokken wel verwijderd werden kunnen er bij het stoppen met de testosteron behandeling echter acute klachten ontstaan van hormonale tekorten: warmteopwellingen, vermoeidheid, zwakte en slaapproblemen. De klachten die bij de menopauze horen worden hierbij vaak gerapporteerd of ermee vergeleken. Occasioneel en ongecontroleerd gebruik zal beperkte symptomen geven, maar kan op termijn negatief zijn voor de botdensiteit. Personen bij wie de eierstokken zijn verwijderd moeten dus zeker nauwgezet hun hormonen nemen. Indien zij de hormonen niet stipt innemen, hebben ze onvoldoende geslachtshormonen in hun lichaam en kunnen ze op termijn botontkalking (osteoporose) krijgen. 

Hormonen neem je dus gecontroleerd en normaliter je hele leven lang. Op een veilige manier stoppen met testosteron kan dus ook enkel onder begeleiding van een endocrinoloog.  

Laatst nagekeken op: .